BM’ye göre Libya ve acı gerçekler

2011 yılında Libya Arap Cemahiriyesinin NATO eliyle ortadan kaldırılmasından beri, Libya’daki durum derinden kötüleşti: GSYİH yarı yarıya düştü ve geniş halk kitleleri sefalete gömüldü; ülkede seyahat etmek imkansız hale geldi, güvensizlik ortamı ülke geneline yayıldı. Son yıllarda ülkenin üçte ikisi geçici olarak da olsa yurtdışına kaçtı.

NATO müdahalesinin gayrimeşruluğunun muhasebesinden vazgeçen BM ülkeye yeniden istikrar getirmeyi denemektedir.

Uzlaştırma girişimleri

BM, sahada yalnızca siyasi bir organ olan MANUL (Birleşmiş Milletler Libya Destek Misyonu) aracılığıyla mevcuttur. Bu oluşumun gerçek niteliği daha kurulur kurulmaz kendini belli etti. İlk Müdürü İan Martin (Uluslararası Af Örgütü eski Başkanı), El Kaide’ye bağlı 1 500 cihatçının, sözde « Özgür Suriye Ordusu »nu oluşturmak üzere « sığınmacı » niteliğiyle Libya’dan Türkiye’ye naklini örgütledi. Gerçi bugün MANUL Ghassan Salamé [1] tarafından yönetilmektedir ama doğrudan Jeffrey Feltman’dan bir başkasının olmadığı BM Siyasi İşler Direktörü’ne bağlıdır. Oysa Hillary Clinton’un Dışişleri Bakanlığı’ndaki eski yardımcısı olan bu zat « Genişletilmiş Ortadoğu » devlet ve toplumlarının yıkımına yönelik Cebrowski-Barnett planının ana uygulayıcılarından biridir [2]. Libya ve Suriye’ye yönelik saldırıların diplomatik açıdan gözetimini bizzat o yürütmüştür [3].

BM’ye göre bugünkü kargaşa, 2011 yılında Muammer Kaddafi rejimini, muhalefetine karşı yönelten « iç savaşın » sonucudur. Oysa NATO müdahalesi sırasında muhalefet El Kaide’ye bağlı cihatçılar ve Misrata Aşiretinden ibaretti. Libya Arap Cemahiriyesinin son hükümetinin bir üyesi olarak, Atlantik İttifakının girişiminin Libya sorununa değil ama genişletilmiş Ortadoğu’nun tamamına yönelik uzun soluklu bir bölgesel stratejinin parçası olduğuna tanıklık edebilirim.

2014’teki parlamento seçimleri sırasında, NATO hesabına sahada çatışan İslamcılar çok kötü sonuçlar elde edebilmişti. Bunun üzerine « Temsilciler Meclisi »ni (Tobruk’ta oluşturulan) tanımama ve artık « Yüksek Devlet Konseyi » olarak adlandırdıkları kendi meclislerini oluşturma (Tripoli’de konuşlu) kararı vermişlerdi. Birbirine rakip bu iki meclisin, iki meclisli bir sistem oluşturabileceğini düşünen Feltman iki grubu eşit konuma getirir. Hollanda’da gruplar arasında temaslar gerçekleşir ardından da Skhirat (Fas) Mutabakatları imzalanır ama bu süreç iki meclisin onayı alınmaksızın gerçekleşir. Bu « mutabakatlar » sonucunda BM tarafından belirlenen bir « ulusal birlik hükümeti » (başlangıçta Tunus’ta yerleşik) oluşturulur.

Yeni bir anayasanın yazılması ve devlet başkanlığı ve genel seçimin hazırlanması için, Hollanda ve Mısır’ın çabalarını tamamlayıcısı olarak Fransa, Mayıs sonunda BM’nin ülkenin önde gelen dört lideri olarak sunduğu ve sahada müdahil olan belli başlı devlet temsilcilerinin de katılımıyla bir zirve düzenledi. Bu girişim İtalya’da sert bir biçimde eleştirildi [4]. Kamuoyu önünde siyaset konuşulurken, perde arkasında NATO’nun Libya fonlarına yönelik hırsızlığının izlerini silecek ve petrolden elde edilen kazancı merkezileştirecek olan tek bir Libya Merkez Bankası’nın ana çerçevesi belirlendi [5]. Ne olursa olsun ortak deklarasyonun imzalanmasından ve alışılageldik kucaklaşmalardan sonra, sahadaki mevcut durum aniden kötüleşti [6].

Fransız Cumhurbaşkanı Emmanuel Macron ticari bankacılık deneyimlerine göre hareket etmektedir: BM tarafından seçilmiş bulunan Libya’nın önde gelen liderlerini bir araya getirdi; herkesin tanıyacağı bir hükümet kurmak amacıyla onlarla herkesin kendi çıkarını nasıl koruyabileceğini araştırdı; yabancı güçlerin bu süreci sabote edip etmeyecekleri konusunu inceledi; ve Libyalıların bulunan bu çözümü alkışlayacaklarını düşündü. Oysa hiç de öyle olmadı çünkü Libya, Batı toplumlarından tamamen farklı bir yapıya sahiptir.

Birleşik Krallık ile birlikte Libya’ya karşı NATO’nun mızrağı rolüne soyunmuş olan Fransa’nın, askeri müdahalesinin Anglosakson müttefiklerinin kendisini mahrum bıraktığı parsasını toplamaya çalıştığı aşikardır.

Ne olup bittiğini anlayabilmek için geçmişe dönmek ve Libyalıların kişisel deneyimlerine göre nasıl yaşadıklarını incelemek etmek gerekir.

Libya’nın tarihi

Libya ancak 67 yıldan beri var olan bir ülkedir. Faşizmin çöküşü ve İkinci Dünya Savaşının sonlanmasıyla birlikte bu İtalyan sömürgesi İngilizler (Trablusgarp ve Sirenayka’da) ve Fransızlar (parçaladıkları ve idari olarak Cezayir ve Tunus’taki sömürgelerine bağladıkları Fizan’da) tarafından işgal edilir.

Londra, Suudi Arabistan’dan kontrol edilen bir monarşinin, 1951’de kazanılan « bağımsızlık »’tan itibaren ülkeyi yöneten Senusiler Hanedanlığının kurulmasını kolaylaştırır. Vahabbi dinine bağlı bu hanedanlık kurulan yeni devleti, Anglosaksonların ekonomik ve askeri çıkarlarına hizmet ederek, topyekun bir gericilin pençesinde yönetir.

1969 yılında bu kez gerçekten bağımsızlığını ilan eden ve yabancı güçleri kapı dışarı eden bir grup subay tarafından devrilir. İç siyaset alanında Muammer Kaddafi 1975 yılında, Yeşil Kitap olarak adlandırılan, çöl halkının gerçek özlemlerine yanıt veren bir program yazar. Örneğin her bedevi kendi çadırına ve devesine sahip olma hevesi içerisinde iken, her aileye bedava bir konut ve araba sözü verir. Libya Arap Cemahiriyesi aynı şekilde suyu [7], eğitim ve sağlığı [8] da ücretsiz olarak sunar. Çölün göçebe halkı zamanla kıyı bölgelerine yerleşir, ama her bir ailenin komşularıyla ilişkisinden daha çok, içerisinden geldiği aşiretle olan bağları sağlam kalır. XIXncu yüzyıldaki ütopik sosyalistlerin Falansterlerinden esinlenen ulusal kurumlar yürürlüğe konulur. Eski aşiret yapılarıyla bir arada yaşayarak doğrudan demokrasiyi yaygınlaştırırlar. Böylece önemli kararlar Halkın Genel Kongresi’nde (Millet Meclisi) kabul edilmeden önce Aşiret Danışma Meclisine sunulur. Uluslararası alanda Kaddafi kendini Afrikalı, Arap ve siyahiler arasında yüzyıllardır süregelen çatışmayı çözmeye adar. Köleliğe son verir ve petrolden elde ettiği paranın büyük bir bölümünü başta Mali olmak üzere Sahra altı ülkelerin kalkınmasına katkıda bulunmak için harcar. Faaliyetleri Batılıları uyandırır ve artık kıtaya yönelik kalkınma yardımı siyasetleri uygulamaya başlarlar.

Mevcut sorun

NATO, bu rejimi ezerek ve Senusi’lerin bayrağını yeniden dalgalandırarak ülkeyi 1969 öncesine geri döndürdü: çölde yaşayan, dünyadan kopuk bir aşiretler topluluğu. Devletin yokluğunda halk üst düzey bir önder olmaksızın aşiret yapılarına geri çekilir. Şeriat, ırkçılık ve kölecilik yeniden ortaya çıkar. Bu koşullar altında düzeni yukarıdan aşağıya sağlamaya çalışmak boşuna bir çabadır. Aksine öncelikle aşiretler arasındaki ilişkilerden başlayarak barışı sağlamak kaçınılmazdır. Ancak bu operasyon tamamlandıktan sonra demokratik kurumları oluşturmayı öngörmek mümkün olabilir. Buraya kadar her bir bireyin güvenliği ancak aşirete aidiyetiyle teminat altındadır. Dolayısıyla Libyalılar hayatta kalabilmek için kendilerine özerk olarak düşünmeyi yasaklayacak ve her zaman üyesi bulundukları grubun tavrını esas alacaklardır.

Tawarga’lılara karşı Misrata sakinleri tarafından uygulanan zulüm bunun en iyi örneğidir. Misratalılar Osmanlı Ordusundaki Türk askerlerinin, Tawarga’dakiler ise eski siyahi kölelerin torunlarıdırlar. Misrata’lılar Türkiye ile bağlantılı olarak Cemahiriye’nin yıkılması sürecine katıldılar. Senusi’lerin bayrağı onlara dayatılır dayatılmaz, siyahilere karşı ırkçı bir öfkeyle çileden çıktılar. Onları her türlü suçu işlemekle itham ettiler ve aralarından 3 000 kişiyi kaçmaya zorladılar.

Önce aşiretler, ardından da halk tarafından kabul gören Muammer Kaddafi gibi bir şahsiyeti yeniden ortaya çıkarmanın çok zor olacağı aşikardır. Ama gerçekte Jeffrey Feltman bunun arayışında değildir. « Kapsayıcı », yani Libya toplumunun tüm bileşenlerini içeren bir çözüme ilişkin resmi açıklamalarının tersine, Feltman Dışişleri Bakanlığında Kaddafi’ye karşı işbirliği yaptığı cihatçılar aracılığıyla, Rehbere hizmet eden herkese kamu görevini yasaklayan bir yasayı dayattı. Temsilciler Meclisi, Trablus’ta hala yürürlükte olan bu metnin uygulanmasını reddetti. Bu düzenek, aynı Feltman’ın « Geçici Koalisyon Yönetimi » liderlerinden biri iken Irak’a dayattığı BAAS’tan arındırma düzeneğiyle karşılaştırılabilir. Her iki durumda bu yasalar söz konusu ülkeleri seçkinlerinin büyük çoğunluğundan mahrum etmekte ve bunları ya şiddete yönelmeye ya da sürgüne sürüklemektedir. Açıkça görülüyor ki Feltman, her ne kadar barış için çaba sarf ettiğini iddia etse de hala Cebrowski planının hedeflerini izliyor.

Görünenin aksine Libya’nın sorunu liderler arasındaki rekabet değil ama aşiretler arasında barışın yokluğu ve Kaddaficilerin dışlanmasıdır. Çözüm Paris’te bir araya getirilen dört lider arasında değil ama sadece artık ülke topraklarının % 80’ine hükmeden Tobruk’teki Temsilciler Meclisi içerisinde ve önderliğinde müzakere edilebilir.