De prijsdaling van de aardolie keert het geopolitieke wereldtoneel om

In twee jaar werd de wereldmarkt van de energiebronnen in verwarring gebracht. Ten eerste zijn vraag en aanbod ingrijpend veranderd, en vervolgens zijn de handelsstromen en tenslotte de prijzen ingestort. Deze radicale veranderingen zetten alle principes van de geopolitiek van de aardolie op losse schroeven.

De mythe van de schaarste

De vaartvermindering van de economie van de Westerse landen en die van bepaalde opkomende landen heeft geleid tot een afnemende vraag, terwijl de constante groei in Azië die heeft vergroot. Samenvattend, vervolgt de globale vraag diens langzame ontwikkeling. Wat betreft het aanbod, niet alleen heeft geen enkele productieve Staat zijn capaciteiten zien verminderen, maar enkele van hen hebben ze kunnen vergroten, zoals China, die voortaan belangrijke strategische reserves vergaart. Zodat de markt in zijn geheel een belangrijke overcapaciteit vertoont.

Deze eerste constatering spreekt de doxa van de wetenschappelijke- en beroeps-wereld van de jaren 2000 tegen: de wereldproductie naderde zijn piek, de wereld ging een schaarste-periode tegemoet tijdens welke bepaalde Staten zouden instorten en er oorlogen over natuurlijke reserves zouden uitbreken. Vanaf zijn terugkomst in 2001 in het Witte-Huis had vice-president Dick Cheney een werkgroep gevormd voor de ontwikkeling van de nationale energiepolitiek (National Energy Policy Development — NEPD), die door de Washington Post als een « geheim genootschap » werd aangeduid [1]. In een ultra-beveiligde omgeving ondervroegen de presidentiële adviseurs de bazen van de grote maatschappijen van deze sector, de meeste erkende wetenschappers en de bazen van de Inlichtingendiensten. Ze kwamen tot de conclusie dat de tijd drong en dat het Pentagon het voortbestaan van de Amerikaanse economie moest garanderen door zich van de natuurlijke reserves van het « Vergrote-Mideen-Oosten » meester te maken. We weten niet wie precies er aan deze werkgroep deelnam, vanaf welke gegevens er werd uitgegaan, en de etappes van het overleg. Alle interne documenten werden vernietigd opdat niemand de statistieken zou kennen waartoe men toegang had gehad.

Het is deze groep die aanried oorlogen tegen Afghanistan, Iran, Irak, Syrië, Libanon, Somalië en Soedan te voeren; dit programma werd officieel aangenomen door president George W. Bush gedurende een vergadering de 15e september 2001 op Camp David.

Ik herinner mij in Lissabon tijdens een congres van de AFPO de secretaris generaal van de werkgroep van het Witte-Huis te hebben ontmoet (de AFPO was een vereniging opgericht door geologen die de oliepiek bestudeerden. Vandaag bestaat ze niet meer). Hij had een exposé over de studie van de aangekondigde reserves, de nabijheid van de « Hubbert-piek » en de maatregelen om energieverbruik in de Verenigde Staten te verminderen gepresenteerd. Ik was toen, —onterecht— overtuigd door zijn argumentatie en zijn zelfverzekerdheid.

Met de tijd hebben we geconstateerd dat deze analyse geheel foutief is, en dat de eerste vijf oorlogen (tegen Afghanistan, Irak, Libanon, Libië en Syrië) van dit gezichtspunt uit nutteloos waren, zelfs terwijl dit programma zich vandaag nog voortzet. Deze enorme prospectieve vergissing hoeft ons niet te verrassen. Ze is het gevolg van de « groepsgedachte ». Langzamerhand wint er binnen een groep een gedachte terrein welke niemand meer in twijfel durft te trekken door het risico van de « cirkel van het gelijk » te worden uitgesloten. Dat is de « eenheidsgedachte ». In dit geval zijn de raadgevers van het Witte-Huis uitgegaan en gebleven in de Malthusiaanse theorie die de XIXe eeuwse anglicaanse cultuur domineerde. Volgens deze groeit de bevolking exponentieel, terwijl de natuurlijke reserves dit in een rekenkundig ritme doen. Op de duur kunnen er niet genoeg reserves zijn voor allen.

Thomas Malthus wilde zich verzetten tegen de theorie van Adam Smith volgens welke de markt zich uit zichzelf regelt indien deze vrij is van elke regelgeving. In werkelijkheid vond dominee Malthus in zijn —onbewezen— theorie de rechtvaardiging voor zijn weigering aan de levensbehoeften van de ontelbare armen van zijn parochie te voldoen. Waarom zouden we die mensen voeden als morgen hun talrijke kinderen van honger zullen sterven? De George W. Bush regering was toen grotendeels WASP White Angelsaksisch Protestant en omvatte talrijke personen uit de aardolie industrie, te beginnen bij vice-president Cheney, de vroegere baas van de toeleverancier Halliburton.

Hoewel de aardolie een niet-hernieuwbare bron is en dat er dus een eind aan komt, is er geen enkele reden om aan te nemen dat dit nabij is. In 2001 ging men uit van de Saoedische soort aardolie die men kon raffineren. Men dacht bijvoorbeeld niet dat de reserves van Venezuela voor exploitatie geschikt waren, terwijl men vandaag aanneemt dat die toereikend zijn voor de wereldbehoefte van tenminste een eeuw.

Men kan zien dat de theorie van « de menselijke oorzaak van de klimaatverwarming « waarschijnlijk niet serieuzer is dan die van de oliepiek. Ze komt uit dezelfde Malthusiaanse bron en heeft bovendien het voordeel zijn promotors te verrijken door middel van de Beurs voor de handel in emissierechten in Chicago [2]. Ze werd gepopulariseerd met het doel de Westersen te leren hun verbruik van energie van fossiele oorsprong te verminderen, dus zich voor te bereiden op een wereld waarin de olie schaars en duur zou zijn geworden.

Het einde van de kunstmatige prijzen

De prijsstijging van een vat ruwe olie tot 110 dollar scheen de theorie van Dick Cheney’s team te bevestigen, maar zijn brutale instorting tot 35 dollar toont aan dat daar niets van aan is. De val in 2008 is begonnen met de Europese sancties tegen Rusland welke de wereldhandel hebben gedesorganiseerd, de kapitalen hebben verplaatst en tenslotte de speculatieve luchtbel van de olie hebben doorgeprikt. Deze keer werden de lage prijzen aangemoedigd door de Verenigde Staten die er een middel in hebben gezien de Russische economie te laten zinken.

De daling heeft zich verergerd toen Saoedi Arabië er zijn belang in vond. Door de markt met zijn producten te overstromen hield Riad de olieprijs per vat van het Arabian light tussen 20 en 30 dollar. Op deze manier vernietigde het de rentabiliteit van de investeringen in de alternatieve energiebronnen, en garandeerde Riad zijn macht en inkomsten op lange termijn. Het is er in geslaagd zijn partners van de OPEC te overtuigen deze politiek te steunen. De leden van het kartel hebben de beslissing genomen hun overwicht te redden, zelfs als dat hen gedurende enkele jaren veel minder zou opleveren.

Als gevolg hiervan heeft de door Washington tegen Moskou aangemoedigde prijsdaling de US uiteindelijk ook te bereikt. 250.000 werkgelegenheden werden er in twee jaar in de energie-industrieën in de wereld vernietigd. 78 % van de Amerikaanse olieplatforms werden gesloten. Hoewel de achteruitgang van de productie minder spectaculair is, blijft het zo dat de Verenigde Staten waarschijnlijk op energiegebied niet meer onafhankelijk zijn, en zo niet, zal het niet lang duren voor ze dit worden.

En dat is niet alleen het geval in de Verenigde Staten: het hele kapitalistische systeem lijdt er onder. In 2015 heeft Total 2,3 miljard dollar verloren, ConocoPhillips 4,4 miljard, BP 5,2 miljard, Shell 13 miljard, Exxon 16,2 miljard en Chevron bijna 23 miljard.

Deze situatie haalt ons terug naar het « Carter doctrine » van 1980. In die tijd had Washington zich het recht toegeëigend militair in het Nabije-Oosten in te grijpen om zijn toegang tot de aardolie te garanderen. Daarna had Reagan de CentCom gecreëerd om deze doctrine toe te passen. Vandaag exploiteert men bijna overal in de wereld aardolie, en in nogal verschillende vormen. Het fantasme van de « piek van Hubbert » is verdreven. Zodat president Obama heeft kunnen bevelen de troepen van het CentCom naar het PaCom te verplaatsen (theorie van de « spil naar Azië »). We zagen dat dit gewijzigd werd door de opstapeling van strijdkrachten in Oost Europa (EuCom), maar het zal nog eens moeten worden gewijzigd als de prijzen tussen 20 en 30 dollar per vat blijven hangen. In dat geval zal men een eind maken aan het exploiteren van bepaalde vormen van olie en zal men terugkeren naar het Arabian light. De vraag van de herpositionering van de krachten in het Nabije Oosten stelt zich dus al vandaag.

Als Washington deze weg zal kiezen, zal het waarschijnlijk ook de methodes van het Pentagon wijzigen. De theorie van Strauss over de « constructieve chaos », hoewel deze het mogelijk maakt over enorme gebieden te regeren met heel weinig mensen op het terrein, eist veel tijd voordat de exploitatie van uitgebreide reserves mogelijk wordt, zoals men kan zien in Afghanistan, in Irak en in Libië. Misschien moet men terug gaan naar een wijzere politiek, ophouden het terrorisme te organiseren, de vrede toe te laten, te beginnen met de Staten, of wat er van over is.