Προπαγάνδα και μετα-αλήθεια

Προπαγάνδα

Στα πολιτικά συστήματα στα οποία η εξουσία χρειάζεται τη συμμετοχή του λαού, η προπαγάνδα αποσκοπεί στο να προσελκύσει όσο το δυνατόν περισσότερους σε μια συγκεκριμένη ιδεολογία και να τουν κινητοποιήσει για να την εφαρμόσει.

Οι μέθοδοι που χρησιμοποιούνται για να πείσουν είναι οι ίδιες είτε γίνονται καλή τη πίστει είτε όχι. Ωστόσο, στον εικοστό αιώνα, η χρήση του ψεύδους και της επανάληψης, η κατάργηση των διαφορετικών απόψεων και η πρόσληψη σε μαζικές οργανώσεις θεωρήθηκε αρχικά από τον βρετανό βουλευτή Charles Masterman, τον δημοσιογράφο των ΗΠΑ, George Creel, και ιδιαίτερα τον Γερμανό υπουργό Joseph Goebbels, με τις καταστροφικές συνέπειες που γνωρίζουμε [1]. Γι ’αυτό το λόγο, στο τέλος των δύο Παγκοσμίων Πολέμων, η Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών ενέκρινε τρία ψηφίσματα που καταδικάζουν τη χρήση του σκόπιμου ψεύδους στα μέσα μαζικής ενημέρωσης για να προκαλέσουν πόλεμο και να επέβαλλε στα κράτη μέλη να εξασφαλίσουν την ελεύθερη κυκλοφορία των ιδεών, μόνο πρόληψη στην τοξίκωση [2].

Ενώ οι τεχνικές προπαγάνδας έχουν τελειοποιηθεί τα τελευταία 75 χρόνια και χρησιμοποιούνται συστηματικά σε όλες τις διεθνείς συγκρούσεις, σταδιακά δίνουν τη θέση τους σε νέες τεχνικές επιρροής σε χώρες σε ειρήνη: δεν είναι πλέον θέμα να κάνει το κοινό να ακολουθεί μια ιδεολογία και να το κάνει να ενεργεί στην υπηρεσία της εξουσίας, αλλά αντίθετα να το αποτρέψει να παρέμβει, να το παραλύει.

Η στρατηγική αυτή αντιστοιχεί σε μια επονομαζόμενη "δημοκρατική" οργάνωση της κοινωνίας, όπου το κοινό έχει κυρώσεις στην εξουσία, κάτι που σπάνια συμβαίνει πριν.

Έχει εξαπλωθεί για 18 χρόνια με τον «πόλεμο κατά της τρομοκρατίας». Πολλοί διανοούμενοι έχουν υπογραμμίσει τον παραλογισμό αυτού του όρου: η τρομοκρατία δεν είναι ένας εχθρός, είναι μια στρατιωτική τεχνική. Αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε πόλεμο στον πόλεμο. Παρότι που δεν το καταλάβαμε τότε, η εφεύρεση αυτής της παράδοξης έκφρασης είχε ως στόχο την καθιέρωση της εποχής της μετα-αλήθειας.

Μετα-αλήθεια

Πάρτε το παράδειγμα της πρόσφατης εκτέλεσης του Abu Bakr al-Baghdadi. Όλοι γνωρίζουμε ότι μια σμήνη ελικοπτέρων δεν μπορεί να διασχίσει ολόκληρο το βόρειο τμήμα της Συρίας χωρίς να ειδωθεί ούτε από τον πληθυσμό ούτε να εντοπιστεί από τα ρωσικά αντιαεροπορικά συστήματα. Η διήγηση που μας έκαναν είναι προφανώς αδύνατη. Ωστόσο, μακριά από το να αμφιβάλλουμε αυτό που θεωρούμε ως προπαγάνδα, συζητάμε αν ο Χαλίφης, στριμωγμένος από τις Ειδικές Δυνάμεις των ΗΠΑ, ανατινάχτηκε με δύο ή τρία παιδιά.

Σε άλλες εποχές, θα συμφωνούσαμε όλοι να λέμε ότι, δεδομένου ότι ένα ουσιαστικό στοιχείο αυτής της ιστορίας είναι αδύνατο, δεν μπορούμε να πάρουμε στα σοβαρά τα άλλα στοιχεία που μας εκτίθενται, ξεκινώντας με το θάνατο του χαλίφη.
Από τώρα και στο εξής, σκεφτόμαστε διαφορετικά. Παραδεχόμαστε ότι αυτό το πραγματικό στοιχείο έχει παραποιηθεί, a priori, για λόγους εθνικής ασφάλειας, και θεωρούμε το υπόλοιπο της αφήγησης ως αυθεντικό. Τελικά, θα ξεχάσουμε την επιφύλαξη μας για αυτό το στοιχείο, ή για άλλους, και θα εκδώσουμε εγκυκλοπαίδειες που θα αναφέρουν αυτήν την όμορφη ιστορία με τα πιο απίθανα στοιχεία της.

Με άλλα λόγια, καταλαβαίνουμε ενστικτωδώς ότι αυτή η διήγηση δεν σχετίζεται με γεγονότα, αλλά μεταφέρει ένα μήνυμα. Επομένως, δεν τοποθετούμαστε ενώπιον των γεγονότων, αλλά ενώπιον του μηνύματος όπως το αντιληφθήκαμε: όπως ο Οσάμα Μπιν Λάντεν, ο Αμπού Μπακρ αλ-Βαγκντάτι εκτελέστηκε, η δύναμη παραμένει στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.

Για να μεταφέρουν την συνειδητοποίηση των γεγονότων προς το μήνυμα, οι συγγραφείς ομιλιών ( speech writers ) έχουν την υποχρέωση να παραδώσουν μια ασυνάρτητη αφήγηση. Δεν είναι ένα ατυχές λάθος από την πλευρά τους που επαναλαμβάνεται, αλλά μια τεχνική απαίτηση της δουλειάς τους.

Στην κλασική προπαγάνδα, προσπαθούσαν να πουν συνεκτικές ιστορίες, και εάν ήταν απαραίτητο, με την απόκρυψη ορισμένων γεγονότων ή με την παραποίηση τους. Όχι πλέον τώρα. Επειδή δεν προσπαθούν πλέον να πείσουν με όμορφες ιστορίες, αν χρειαστεί, παίρνοντας άνεση με την πραγματικότητα. Αλλά απευθύνονται σε μια ενδιάμεση κατάσταση συνείδησης μέσω της οποίας περνούν μηνύματα. Γνωρίζουμε ότι αυτή η επιχείρηση ελικόπτερων είναι αδύνατη, αλλά μπορούμε να διαλογιστούμε εξαλείφοντάς την από το πεδίο της συνείδησης μας. Μέρος της διάνοιας μας έχει ανασταλεί.
Ψευδόμαστε στον εαυτό μας.
Μπορούμε να βρούμε ένα πολύ μεγάλο αριθμό παραδειγμάτων χρήσης αυτής της τεχνικής αναπροσαρμογής στην επικαιρότητα των τελευταίων ετών. ¨όλα αυτά που θα μπορούσα να αναφέρω θα εξοργίσουν την πλειοψηφία των αναγνωστών μου, επειδή κάθε παράδειγμα απαιτεί να αναγνωρίσουμε ότι μας κορόιδεψαν με τη δική μας συνενοχή. Απευχόμαστε να μας παρατηρούν τα λάθη μας.

Ένα μικρό παράδειγμα ούτως ή άλλως. Είναι παλαιό, αλλά ιδρυτικό. Παίζει ακόμα πρωτεύοντα ρόλο σήμερα.
Στις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου, οι αεροπορικές εταιρείες δημοσίευσαν αμέσως τους πλήρους καταλόγους επιβίβασης των επιβατών και των πληρωμάτων που είχαν πεθάνει. Δύο ημέρες αργότερα, ο διευθυντής του FBI εξέθεσε την αφήγηση των 19 αεροπειρατών οι οποίοι είχαν, σύμφωνα με τον ίδιο, πραγματοποίησαν τις επιθέσεις. Αλλά κανένας από εκείνους, σύμφωνα με τη εν θερμώ μαρτυρία των αεροπορικών εταιρειών, δεν είχε επιβιβαστεί στα τέσσερα αεροπλάνα. Η εκδοχή του είναι συνεπώς αδύνατη. Δεκαοκτώ χρόνια αργότερα, συνεχίζουμε όμως να συζητάμε για την προσωπικότητα αυτών των ατόμων.

Αντίδοτο

Για 18 χρόνια, μας εξηγούν ότι προσφέροντας σε όλους τη δυνατότητα να εκφραστούν σε ένα blog ή σε κοινωνικά δίκτυα, οι τεχνολογικές εξελίξεις έχουν υποτιμήσει τον δημόσιο λόγο. Οποιοσδήποτε μπορεί να πει οτιδήποτε. Στο παρελθόν, μόνο οι πολιτικοί και οι επαγγελματίες δημοσιογράφοι είχαν την ευκαιρία να εκφραστούν. Πρόσεχαν την ποιότητα των παρεμβάσεών τους και των γραπτών τους. Σήμερα το vulgum pecus, το αδεές πλήθος, πουλάει φύκια για μεταξωτές κορδέλες και κυκλοφορεί ψευδείς ειδήσεις (fake news).

Αλλά συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο. Κορυφαίοι πολιτικοί άνδρες, αρχής γενομένης από τον πρόεδρο Τζωρτζ Μπους και τον πρωθυπουργό Τόνι Μπλερ, έχουν κάνει ασυνάρτητες ομιλίες για να εμποδίσουν τις αντιδράσεις του ευρύτερου κοινού γενικά και των ψηφοφόρων τους ειδικότερα. Αυτή η τεχνική αντικαθιστά τον παραλογισμό για την αλήθεια, όπως άλλοι την υποκαθιστούσαν με το ψεύδος. Έχει καταστρέψει τη λειτουργία των δημοκρατικών συστημάτων την οποία προσπαθούν οι απλοί άνθρωποι να αποκαταστήσουν με τα μέσα τους.

Οι συσκευές τηλεόρασης CRT εμφανίζουν εικόνες σε 625 γραμμές. Αρκεί να θαμπώνεται μία για να αντιληφθούμε μόνο αυτή στην εικόνα. Με την ίδια αρχή, αρκεί να ακούσουμε μόνο μια διαφορετική οπτική γωνία, για να χτυπήσει στα μάτια τα ψέματα μιας πανταχού παρούσας προπαγάνδας. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η προπαγάνδα, όταν ψεύδεται, απαιτεί αμείλικτη λογοκρισία. Αλλά αν το ψέμα εισάγει μια ασυνέπεια στον λόγο, έτσι ώστε αυτή η ασυνέπεια να γίνει θελημένα προφανής, τότε οι εναλλακτικές απόψεις δεν θα πρέπει πλέον να λογοκρίνονται.
Αντίθετα, πρέπει να τις αφήσουμε να εκφραστούν και να τις αξιοποιήσουμε, καταγγέλλοντας ορισμένες δημόσια ως ψεύτικες ειδήσεις (fake news).

Το αντίδοτο της μετα-αλήθειας δεν είναι η επαλήθευση των γεγονότων, αυτή ήταν πάντοτε η βάση του έργου των δημοσιογράφων και των ιστορικών, είναι η αποκατάσταση της λογικής. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο απαιτείται σήμερα μια νέα μορφή λογοκρισίας. Οι περισσότεροι χρήστες του Facebook έχουν αποσυνδεθεί κάποια στιγμή. Σε αμέτρητες περιπτώσεις, οι χρήστες αδυνατούν να καταλάβουν γιατί λογοκρίνονται. Αναζητούν μάταια την απαγορευμένη λέξη που θα είχε ανιχνεύσει ένας υπολογιστής, ή ποια μη-κοινωνική γνώμη απαγορεύτηκε από κάποιο επιβλέποντα. Στην πραγματικότητα, αυτό που συχνά κατηγορείται και τιμωρείται αυθαίρετα είναι να αποκατασταθεί η λογική στο συλλογισμό τους.